Vertrouwen is het toverwoord: aandacht voor executieve functies is belangrijker dan ooit

Door Manon Arts, specialist talentontwikkeling & implementatie bij Authentalent

De onderwijssector staat onder spanning. Het voortdurend lerarentekort, COVID-19 en kritiek op het gebrek aan passend onderwijs slaan leerkrachten en schoolbestuurders dagelijks om de oren. In dat klimaat is het nog lastiger om alle neuzen in de klas dezelfde kant op te krijgen, de lesstof te behandelen én ervoor te zorgen dat ieder kind zich gezien en gehoord voelt. Toch is dat laatste onmiskenbaar belangrijk voor de ontwikkeling van ieder kind; in deze tijd misschien wel belangrijker dan ooit.

Die éne leerkracht

Als ik de vraag stel wie voor jou die speciale leerkracht was, waarbij je jouw ei kwijt kon in je jonge jaren, welke naam schiet je dan te binnen? Welke leerkracht zorgde ervoor dat jij je gehoord en begrepen voelde? Hoe rebels, verlegen, druk of gehoorzaam je als kind ook was, er was er vast wel eentje die jou tot je recht liet komen.

Anderzijds wil ik je deze vraag ook stellen in je rol van leerkracht: welke leerling zal je voor altijd bijblijven? Ik doe een gok. De naam die in je opkomt is die van een aandacht behoeftige leerling, waarbij het je frustreerde om hem of haar niet te kunnen motiveren, begrijpen of geven wat hij of zij nodig had. Zit ik in de buurt?

Een bijzondere mix dus. Hoe word je aan de ene kant de begripvolle leerkracht, die ondanks alles wat er speelt de lol in het leren weet te waarborgen en kinderen in hun kracht zet? En hoe leer je aan de andere kant de leerlingen die je nu niet kunt bereiken mee te krijgen zodat de lessen efficiënter verlopen en resultaten verbeteren?

Executieve functies

De antwoorden op die vragen hebben een gemene deler: de aandacht voor executieve functies. Om ervoor te zorgen dat leraren en leerlingen zich op alle niveaus en leeftijden beter begrepen voelen, kan aandacht schenken aan executieve functies een groot verschil maken. Executieve functies zijn cognitieve processen die nodig zijn om activiteiten aan te sturen en uit te voeren. In totaal zijn er 11 executieve functies, onderverdeeld in gedrags- en denkvaardigheden (Peg Dawson en Richard Guare, 2009).

Het zal wellicht geen verrassing zijn dat achter afwijkend of extreem gedrag van leerlingen een vraag schuilt. Zo’n hulpvraag ontstaat doordat één of meerdere van de executieve functies niet optimaal gewerkt heeft. Opvallend is echter dat wanneer een leerling een signaal afgeeft waarbij de cognitieve vaardigheden niet optimaal zijn ingezet, zoals “ik heb mijn huiswerk niet gemaakt”, er niet altijd stilgestaan wordt bij de reden erachter. Hebben we simpelweg te maken met lui gedrag, of heeft deze leerling moeite met taakinitiatie, reactie-inhibitie of volgehouden aandacht? Pas wanneer vaker dezelfde signalen gegeven worden door dezelfde leerling lijkt het belang van de vraag achter de hulpvraag te groeien. Het ontwikkelen van de vaardigheden die hieraan ten grondslag liggen zijn echter essentieel om goed denk-, leer- en werkgedrag te kunnen vertonen. Dit is iets wat ieder kind op school van jongs af aan zou moeten leren. Het kind hoort dan ook mede-eigenaar, of zelfs regisseur, te zijn van deze executieve functies.

21st century skill

Maar hoe pak je dat aan met, pak ‘m beet, 25 leerlingen in een klas en op het voortgezet onderwijs ieder lesuur wisselende gezichten? Het herkennen en ontwikkelen van deze vaardigheden bij de leerlingen is dan ook geen 21st century skill van de leerling, maar van de leraar. Een die past bij het onderwijs van nu. Waar de banen van het leren vroeger veel meer rechtlijnig en eentonig waren, zijn onderwijsprofessionals zich nu veel meer bewust van talentontwikkeling. Vanuit mijn ervaring weet ik bovendien dat de wil om meer aandacht aan persoonlijke ontwikkeling te besteden bij veruit de meeste leerkrachten merkbaar aanwezig is. Het zijn zaken als werkdruk, regelgeving en het gebrek aan de juiste middelen die aandacht voor executieve functies beperken.

Het toverwoord is vertrouwen, in de leerling in dit geval. Kinderen kunnen al vanaf jonge leeftijd inschatten hoe zij scoren op executieve functies. En de kunst is om niet stug in te zetten op verbetering van de vaardigheden waar ze slecht op scoren, maar ze evengoed de ruimte te bieden om hun sterke vaardigheden verder te ontwikkelen. En zij staan daarbij aan het roer.

In de praktijk

Als voormalig leerkracht in het basisonderwijs kan ik je verzekeren dat hoe jonger kinderen hun vaardigheden leren ontwikkelen in hun eigen tempo, hoe makkelijker ze dit proces kunnen voortzetten op latere leeftijd. Het helpt om vanaf de kleuterklas executieve functies al te erkennen. Vragen als “Hoe voel je je? Wat maakt je boos? Hoe komt het dat je werk vandaag niet af is? Hoe heb je het aangepakt?” laten kinderen reflecteren op waar ze tegenaan lopen in hun leerweg. Niet alleen op praktisch niveau, maar ook op cognitief niveau. Als leraar kun je begrijpen wat de crux is en ontdekken of de leerling zijn zwakke en sterke executieve functies al kan ontdekken.

Zulke reflectievragen hoeven niet altijd gesteld te worden in de hitte van de strijd. Zeker bij oudere leerlingen leent een kringgesprek zich hier goed voor: gooi de vraag eens in de groep wie goed is in plannen of prioriteren. Geef ze de optie om hun hand op te steken bij ‘goed’, ‘een beetje’ of ‘niet goed’. Erkenning geven aan het feit dat kinderen uit durven te komen voor wat ze wel en niet goed kunnen zorgt voor verbinding en vertrouwen. Bovendien is het een mooi aanknopingspunt voor motiverende vervolgvragen. Waar wíl de leerling aan werken? Hoe gaan we dit samen aanpakken? En kan een andere leerling daar misschien bij helpen?

Regie bij de leerling

Het klinkt misschien twijfelachtig of zelfs onhaalbaar voor leerkrachten om de regie bij de leerling te leggen. Van oudsher is het ondenkbaar om kinderen te laten bepalen waar zij aan willen werken. Het verschil is dat we nu aardig op weg zijn naar een onderwijssysteem - en samenleving - waarbij zelfredzaamheid en talentontwikkeling onmisbare vaardigheden geworden zijn. Wanneer je een leerling laat kiezen waar hij of zij aan wil werken, zul je zien dat de motivatie om te leren ook vele malen groter is. In eerste instantie zal de leerling wellicht een executieve functie willen doorontwikkelen die hij of zij al goed beheerst, bijvoorbeeld door andere leerlingen met dezelfde vaardigheid te helpen. Dat is veilig en daarom minder spannend. Als dit goed gaat, groeit het vertrouwen van de leerling om aan executieve functies te werken waar hij of zij minder hoog op scoort. Het zal je verbazen hoe goed leerlingen, zeker op het voortgezet onderwijs, uitdagende, maar wel haalbare doelen voor zichzelf kunnen stellen.

Waar haal je de tijd vandaan?

Natuurlijk moet schooltijd vakinhoudelijk besteed worden. Het bijzondere is echter dat leraren die het gesprek aan durven gaan met hun leerlingen over de executieve functies, ook vakinhoudelijk betere resultaten kunnen boeken. De leerlingen voelen zich gehoord en begrepen, en ervaren meer controle over hun eigen leerproces en -tempo.

Door in het begin van de les klassikaal vijf minuten te besteden aan executieve functies creëer je een klimaat in de klas waarin je van elkaar mag leren en ieder zijn eigen doel mag hebben. Het is een marathon, geen sprint, dus het gesprek hierover mag - nee, moet! - voort blijven duren. Op de middelbare school leent het mentor- of studielesuur zich hier goed voor. Op steeds meer scholen vinden nu ook regelmatig individuele coachgesprekken plaats tussen mentor en leerling. Dit is een perfect moment om aandacht te besteden aan te ontwikkelen vaardigheden en de daaronder liggende executieve functies.

Heb vertrouwen

Om verbinding te creëren tussen jou als leerkracht en je leerlingen is vertrouwen in hen cruciaal. Iedere leraar geniet van een betrokken, gemotiveerde klas. Aandacht besteden aan executieve functies helpt hier enorm bij. Ben jij nieuwsgierig naar de vraag achter de vraag en durf jij het gesprek aan met je leerlingen?