Hoe kun je een kind met selectief mutisme helpen?

Selectie mu-wat? Een veel voorkomende reactie op een eigenlijk nog te onbekend begrip. Toch heeft 1 tot 7 op de 1000 kinderen selectief mutisme. Het blijkt nog altijd dat selectief mutisme een heel groot grijs gebied is. Selectief mutisme wordt vaak verward met (extreme) verlegenheid. Het verschil is dat verlegen kinderen over het algemeen in staat zijn om te reageren als ze vragen krijgen, ook al is het misschien heel rustig en met weinig woorden. Kinderen met selectief mutisme hebben specifieke situaties of mensen (met name op school) waar ze helemaal niet verbaal durven of kunnen reageren. Maar in een vertrouwde en veilige omgeving zijn deze kinderen net zoals alle andere kinderen.

Thuis praten ze, kunnen ze heel hard lachen om grapjes en zingen ze de sterren van de hemel. Zodra een kind in een bepaalde situatie niet durft te praten, heeft dit absoluut niets te maken dat deze kinderen, stug, koppig of manipulatief zijn. Het is de angst die hen totaal laat bevriezen of blokkeren. Sinds 2013 is selectief mutisme in de DSM 5 (handboek voor classificatie van psychische stoornissen) onder de categorie angststoornissen geplaatst. 

Vroegtijdige signalering

Selectief mutisme begint meestal geleidelijk en wordt vaak in verband gebracht met een nieuwe situatie, zoals bijvoorbeeld voor het eerst naar school gaan. Het zal dan in het begin ook erg lijken op verlegenheid maar probeer ook als leerkracht verder te kijken dan dit gedrag. Observeer het kind en bespreek vooral je bevindingen met de ouders. Omdat kinderen met selectief mutisme thuis wel praten, kunnen ouders juist verrast zijn als ze horen dat hun kind niet praat op school. Vroegtijdige signalering is bij selectief mutisme heel belangrijk, zodat je ook adequaat de juiste begeleiding in kunt schakelen. Hoe eerder gestart wordt met de begeleiding voor het kind hoe groter de kans op succes.

Zelfvertrouwen ontwikkelen

Als school weet je als geen ander dat een veilig klimaat belangrijk is, maar voor kinderen met selectief mutisme is dit héél belangrijk. Er wordt vaak gedacht dat er rigoureuze aanpassingen gedaan moeten worden, maar niets is minder waar. De aanpassingen liggen misschien iets minder in het gezichtsveld, omdat er altijd al op een bepaalde manier gewerkt wordt. Maar wees vooral creatief en durf vooral iets buiten de lijnen te denken. Als leerkracht is het daarom belangrijk om geduldig te kunnen zijn en blijven, geef het kind de tijd. Kinderen met selectief mutisme moeten het op hun eigen tempo kunnen doen. Waar andere kinderen bijvoorbeeld drie stappen nodig hebben, hebben kinderen met selectief mutisme misschien wel vijf of tien stappen nodig om tot hetzelfde te komen als waar de klasgenoten zijn. Je kunt al snel geneigd zijn om er vaart achter te willen zetten, te denken dat jij het kind wel even aan de praat krijgt. Doe dit alsjeblieft niet. Laat merken dat je ziet en begrijpt dat het kind bepaalde dingen spannend vindt, maar dat je daar wel samen aan gaat werken. Probeer te zoeken wat werkt voor het kind. Hierbij kan non-verbale communicatie helpen. Hierin zijn natuurlijk verschillende manieren voor te verzinnen. Een kind kan bijvoorbeeld proberen te knikken, iets aanwijzen of het inzetten van pictogrammen kan ook een manier zijn. Laat vooral zien dat dit voor nu goed is. Op deze manier wordt er aan het zelfvertrouwen en het vertrouwen gewerkt. Hoe meer zelfvertrouwen het kind krijgt, hoe meer nieuwe stappen het kind durft aan te gaan.

Tips voor groep 1, 2 en 3

In groep 1 of groep 2 is het meestal nog het kleuteren dat centraal staat. Maar ook hier kun je als leerkracht wat meer op bepaalde situaties inspelen. Let bijvoorbeeld op de toiletbezoekjes, om die wat vaker in te plannen. Vooral jonge kinderen met selectief mutisme durven vaak niet uit zichzelf naar het toilet. Omdat ze dit niet durven aan te geven, houden ze het vaak de hele dag op. Wat je vaak ziet is dat een kind tijdens de pauzes niet eet en drinkt, zo hoeft het ook niet van het toilet gebruik te maken. Vanaf groep 3 wordt er toch ook wel meer verwacht. Deze overgang is vaak best pittig voor kinderen met selectief mutisme. Hier ga je leren (hardop) lezen en steeds meer leren schrijven. Wees dan ook als leerkracht niet te vasthoudend en probeer hier ook te kijken naar creatieve oplossingen. Laat de ouders bijvoorbeeld thuis het kind filmen terwijl ze hardop lezen. Zo kun je als leerkracht toch een idee krijgen op welk niveau het kind zit. Moet er een leestoets gedaan worden, probeer of één van de ouders bereid is om samen met het kind dit op school af te nemen. Geef het kind de mogelijkheid om via een wis bordje of via een briefje aan te kunnen geven als er iets is. Probeer als school hier zoveel mogelijk in mee te bewegen. Nu kan dit natuurlijk bij de klasgenoten overkomen dat dit voor het kind een voorkeursbehandeling is. Zo moet dat absoluut niet gezien worden en maak dit ook bespreekbaar in de klas. Voor veel kinderen is het vanzelfsprekend om te kunnen praten, te kunnen vragen wat ze willen weten, of om gewoon mee te doen in de klas. Maar voor kinderen met selectief mutisme is dat niet en hebben daarbij hulp nodig.

Focus op vooruitgang

Een situatie die voor deze kinderen ook lastig is, is het moment van binnenkomst in de klas. Vaak staat er dan een leerkracht bij de ingang om de kinderen (voorheen was dat een hand) nu in deze tijd is dat een voetje of een elleboog te geven. Vooral omdat de leerkracht dan zegt “goedemorgen (en dan de naam van het kind). Maar met deze zin geeft je de verwachting dat je verwacht dat er iets teruggezegd wordt. En dat gebeurt niet. Door heel simpel de zin aan te passen naar “goedemorgen (naam van het kind), fijn dat ik je weer zie’’ haal je die druk en verwachting weg. Om stappen te kunnen maken, is het belangrijk om te proberen die druk rondom het niet praten achterwege te laten. Maar blijf wel focussen op vooruitgang. Dit kun je als school het beste aanpakken in samenwerking met een orthopedagoog of een ambulant begeleider die bekend is met selectief mutisme en zorg ervoor dat de ouders nauw betrokken blijven. Daarnaast is het ook belangrijk om de klas er in te betrekken. Selectief mutisme is best complex, het verschilt namelijk echt per kind hoe dit zich uit op school. Voor de klasgenoten zal dit niet altijd even te begrijpen zijn. Daarom is het wel belangrijk het onderwerp selectief mutisme openlijk te bespreken in de klas.

Vervelende situaties 

Kinderen met selectief mutisme kunnen en durven nog niet goed voor zichzelf op te komen en op sociaal emotioneel vlak gebeurt er heel veel, waar positieve sturing vaak gewenst is. Doordat klasgenoten weten dat het kind toch niet naar de leerkracht durft te gaan, laat staan iets te zeggen, kan dit op een verkeerde manier tegen ze gebruikt worden. In zo’n situatie staat een kind met selectief mutisme eigenlijk al 2-0 achter. Wanneer er in de klas vervelende situaties ontstaan met betrekking tot pesten, zal het bij de kinderen met selectief mutisme de angst vergroten. Aan de ene kant wordt eraan gewerkt om de angst te verminderen en aan de andere kant neem de angst weer toe. Dit bemoeilijkt vaak het proces om nieuwe stappen te durven gaan zetten. Voor het kind helpt het absoluut als je als leerkracht probeert om je in te lezen of voor te laten lichten rondom selectief mutisme. Het boek Breek de stilte, van Eustache Sollman, is echt een aanrader.

Hoe zou je als leerkracht kunnen helpen?

• Zorg voor een warme, ondersteunende communicatieve relatie met het kind. Het is mogelijk om met elk kind te communiceren, met behulp van allerlei hulpmiddelen. Dit kunnen gebaren zijn, knikken, glimlachen, wijzen enz. Op deze manier kun je laten zien aan het kind dat communiceren met een leerkracht prettig en nuttig is en dat je het kind laat zien dat je er voor hem of haar bent.
• Negeer het kind niet. Kinderen met selectief mutisme kunnen bijna onzichtbaar worden in de klas; laat zien dat het kind belangrijk voor je is. Probeer andere sterke punten van het kind te zien en laat merken dat je het kind waardeert. Kinderen met selectief mutisme worden soms gezien als kinderen met slechts één eigenschap, het niet kunnen praten. Maar ook kinderen met selectief mutisme hebben hun mooie eigenschappen en kwaliteiten.
• Probeer het kind vooral NIET te dwingen om te praten, als het duidelijk zichtbaar is dat het kind daar momenteel nog niet toe in staat is. Vaak worden kinderen met selectief mutisme herhaaldelijk in de positie gebracht waarin ze een verbale reactie moeten geven, maar ze slagen er niet in om dat te doen, waardoor ze meerdere keren per dag falen.
• Straf het kind niet voor het niet praten. Je straft een kind ook niet omdat het niet springt vanwege een gebroken been. Accepteer het kind en waardeer het kind zoals hij/zij is, terwijl ze voortdurend op zoek zijn naar manieren om de kwaliteit en kwantiteit van de communicatie te verbeteren. Selectief mutisme is zelden oppositioneel gedrag, het is meestal de reactie van het kind op angst.
• Overweeg wel wat het kind zou kunnen helpen om zich sociaal meer op zijn/haar gemak te voelen: waar het kind het beste kan zitten, in welke groepen het kind het beste zou kunnen deelnemen en hoe ze het beste in een omgeving tot hun recht komen.
• Maak geen grote ophef als je het kind voor het eerst hoort praten. Kinderen met selectief mutisme houden meestal niet van aandacht die op hen gericht is en zien er tegenop om in de schijnwerpers te staan. Ingetogen complimenten werken meestal het beste bij deze kinderen.
• Probeer het kind ook zoveel mogelijk te betrekken in de dagelijkse schoolactiviteiten. Zorg ervoor dat je als leerkracht niet indamt ten aanzien van eisen waaraan het kind aan kan voldoen, zoals schoolwerk, deelname aan activiteiten waarvoor geen spraak nodig is en sociale activiteiten.
• Houd vooral de lijnen met de ouders kort. Probeer met elkaar te blijven kijken waar je elkaar in kunt ondersteunen en onthoud vooral dat je als leerkracht een hele belangrijke rol kunt spelen bij het helpen van kinderen met selectief mutisme, zodat je samen met het kind stap voor stap eraan kunt werken om de angst te kunnen laten verminderen en samen kunt bouwen aan hun zelfvertrouwen en het vertrouwen in zichzelf.

Dit artikel is geschreven door Viviyanti Keijmis. Haar dochter Indy zit in groep 5 en heeft selectief mutisme. Wil je meer informatie over selectief mutisme? Stuur een e-mail naar . De redactie brengt je vervolgens in contact met Viviyanti.