Handschriftonderwijs moet een vaste plek krijgen

Waarom zou je nog keurig leren schrijven nu bijna alles digitaal kan? ‘Pas op: schrijven met de hand doet heel veel in de hersenen’, waarschuwen pabo-docenten Handschriftonderwijs en netwerken voor Handschriftontwikkeling. ‘Goed leren schrijven is eerst een doel en daarna een middel om sneller en beter te leren’, aldus pabo-docent Sabrine van Everdingen. ‘Onderzoek laat neurologische effecten zien van handschrijven; het ondersteunt het leren van kinderen.’ Diverse netwerken voor Handschriftontwikkeling roepen leerkrachten dan ook op om via Curriculum.nu aan te geven dat handschriftonderwijs een vaste plek moet krijgen in het basisonderwijs van de toekomst. Dat kan nog tot 14 november. Daarna is de consultatie gesloten. 

Door Tefke van Dijk

 ‘Schrijven met de pen is een vergeten vakgebied’, aldus Sabrine van Everdingen. Als docente Handschriftonderwijs op de Katholieke Pabo Zwolle is ze verbonden aan diverse netwerken, waaronder het Platform Handschriftontwikkeling. Ze heeft gemerkt dat het vakgebied Schrijven sinds de jaren tachtig geen belangrijk aandachtspunt meer is. ‘In de 27 jaar dat ik op de pabo werk, heb ik veel veranderingen meegemaakt en schrijven is echt vergeten.’ Pabo-studenten leren bij haar hoe ze kinderen letters aanleren en hoe ze een leesbaar handschrift ontwikkelen. ‘Het begint met een goed voorbeeldhandschrift. Ook in de bovenbouw is het bord een belangrijk hulpmiddel. Neem een woord als ‘onmiddellijk’. Dat kun je digitaal voorbij laten komen, maar dan blijft het amper hangen. Als je het schrijft en dan de twee d’s plus de twee l-en onderstreept, beklijft het. Helemaal als je het de hele dag op het bord laat staan als nieuw woord.’

‘Als je schrijft, voel je de letter’
Volgens Van Everdingen is leren schrijven eerst een doel en daarna een middel. ‘Bij het aanleren van letters moet je dertien keer een letter typen om je die eigen te maken. Als je schrijft, voel je de letter en dan wordt het sneller opgeslagen in het psychomotorisch geheugen.’ Neurologen zien andere leerprocessen bij het handschrijven, weet ze. ‘Je komt meer tot diepteleren en het is veel efficiënter en effectiever om ‘onmiddellijk’ te schrijven in plaats van te typen. Woorden leren gaat beter als je ze schrijft.’ Schrijven structureert ook je gedachten. Als je iets opschrijft moet je keuzes maken uit wat je hebt gehoord en dat zorgt voor een andere manier van luisteren. Inmiddels zijn er hogescholen en universiteiten waar laptops en tablets worden geweerd. Van Everdingen: ‘In plaats van gedachteloos tekst overtypen, moeten studenten echt luisteren. Ze moeten een selectie maken van kernwoorden, pijltjes tekenen en stukken onderstrepen. Los van het feit dat laptops vaak voor te veel afleiding zorgen. Begrijp me goed: ik kan ook niet zonder digitale hulpmiddelen, maar het is belangrijk om je er bewust van te zijn wanneer je wat inzet.’

Schrijven is essentieel bij bètavakken
Van Everdingen refereert aan Manfred Spitzer, die vooral bekend is van het boek Digitale dementie. ‘Bij schrijven moeten kinderen echt geconcentreerd zijn en bij motoriek en taal gebruik je beide hersenhelften. Spitzer spreekt van digitale dementie als kinderen niet meer schrijven. Bepaalde hersenen worden dan niet geactiveerd en bepaalde neuronen niet aangemaakt. Leren lezen duurt langer en je hebt geen motorisch-neurologische ontwikkeling van de vingertoppen. Fijn-motorisch zijn deze kinderen onhandiger.’ Neurologen geven aan dat onze hersenen niet zo snel mee-evolueren aan wat digitaal mogelijk is. Niet alles wat kan is ook gewenst. Van Everdingen: ‘In Silicon Valley sturen medewerkers van Apple hun kinderen naar een niet-digitale basisschool omdat ze willen dat ze andere vaardigheden trainen. Je hebt bepaalde basiskennis nodig voordat je ergens digitaal mee kunt omgaan.’ Bij bètavakken wordt volgens haar nu het meest geschreven. Bij wiskunde en scheikunde worden de oplossingen zichtbaar door mee te schrijven op krijtborden. ‘Bij bètavakken hebben mensen er dan ook het meeste last van als ze niet goed kunnen schrijven.’

Schrijven is meer dan bewegen
Schrijven helpt bij de eerste letterkennis van leerlingen. Van Everdingen: ‘Schrijven kan zo leuk zijn en kinderen willen graag letters leren. Vlieg als een helikopter over de letter of maak een poppetje of diertje van een letter.’ Van Everdingen ziet dat leerlingen na groep 5 bijna geen schrijfles meer krijgen. ‘Terwijl je bovenbouwleerlingen juist kunt begeleiden naar een persoonlijk handschrift. Uit onderzoek van Anneloes Overvelde van Radboud Universiteit Nijmegen blijkt dat kinderen pas vanaf zestien jaar echt een persoonlijk handschrift hebben. Daarvoor proberen ze allerlei handschriften uit. Als leerkracht kun je kinderen begeleiden in dit experiment.’ Het maakt daarbij niet uit of ze los of vast schrijven, het belangrijkste is leesbaarheid en consequente lettervormen. In de bovenbouw kun je handschriftonderwijs ook toepassen in andere vakgebieden. ‘Bijvoorbeeld bij geschiedenis. Hoe schreven de oude Egyptenaren, hoe zagen grotschilderingen eruit? En hoe ziet de handtekening van Karel de Grote eruit? Laat kinderen handtekeningen verzamelen van sporters of popsterren en laat ze zelf oefenen. Ook het populaire handlettering is een goede concentratieoefening, omdat hoofd en hand parallel moeten lopen. Op deze manier maak je schriftonderwijs betekenisvol en zinvol.’

Laat je horen voor Handschriftonderwijs
Op dit moment valt handschriftontwikkeling voor het basisonderwijs onder het domein Nederlands kerndoel 8. Handschriftonderwijs is daarmee geen apart deelthema en de diverse netwerken voor Handschriftontwikkeling vrezen dat het hierdoor nog verder wegzakt. Zij roepen leerkrachten op om via Curriculum.nu aan te geven dat het vak een vaste plek moet krijgen in het basisonderwijs van de toekomst. Dat kan door het bij leergebied Nederlands als gemist domein aan te geven bij de laatste vraag. 14 november sluit de mogelijkheid om feedback te geven.