Terug naar de basis: filosofie op school

Terug naar de basis’ is het devies van voormalig onderwijsminister Dennis Wiersma. Filosofie hoort daar niet bij natuurlijk. Of toch wel? Lerarenopleider Eva-Anne Le Coultre: “Nadenken gaat niet vanzelf, je moet het oefenen. Filosofie is daarom onmisbaar op school.” 

Le Coultre is vakdidacticus filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Volgens haar is filosofie zowel essentieel voor de persoonlijke ontwikkeling van de leerlingen als voor het functioneren van een democratische samenleving. “Wie goed wil leren nadenken, moet argumenten kunnen geven voor een standpunt, de eigen vooronderstellingen kritisch beschouwen en zich kunnen verplaatsen in een ander. Het gaat om vragen zoals ‘Wat wil ik? Wie ben ik? Wat vind ik?’. Door aan de slag te gaan met dat soort vragen til je jezelf als het ware op uit de toevallige omstandigheden van je familie, cultuur en plek waar je opgroeit. Het vergroot de wereld, en dat is volgens mij de functie van school. Filosofie heeft tegelijkertijd alles van doen met burgerschap. Een democratie heeft nadenkende burgers nodig. Die burger loopt niet zomaar achter de eerste de beste idioot aan, maar onderscheidt waarheden van onwaarheden, begrijpt wat voor hem of haar waardevol is en ziet wat eigen en andermans belangen zijn.”

Zijn dat geen vragen die ook al bij maatschappijleer aan bod komen?

“Natuurlijk is er overlap met een vak zoals burgerschap of levensbeschouwing, maar het verschil zit hem in de vele perspectieven en mogelijkheden die je kunt creëren aan de hand van filosofische vaardigheden en kennis. De docent weet het antwoord niet! Jij mag je mening geven! Heel spannend. Leerlingen leren eigenlijk heel zorgvuldig en verantwoordelijk met die vrijheid om te gaan door kritisch te denken, goed te luisteren en argumenteren. We leven in een tijd waarin veel vastigheden verdwijnen, er veel te kiezen lijkt en groepen mensen tegenover elkaar staan. Het is nu van belang om niet te verzanden in het eigen gelijk of terug te grijpen op vastgeroeste overtuigingen. Daarom is de dialoog in de klas zo belangrijk: leerlingen leren er hun eigen ideeën verwoorden en zien in dat er ook andere perspectieven mogelijk zijn.
 
Ik wil daar nog aan toevoegen dat elk vak baat heeft bij een bevragende houding. De Vlaamse filosoof Griet Galle verwijst naar onderzoek dat aantoont dat kinderen die aan de slag gaan met filosofie, qua taalbegrip flinke vooruitgang boeken. 
Dat is niet zo gek: door te leren formuleren, het gesprek aan te gaan en teksten te lezen, sta je bij uitstek stil bij wat een woord betekent. Ook andere vakken, zoals wiskunde, varen er wel bij. Leerlingen en leraren die aan het onderzoek meededen merkten direct een verbetering van leerprestaties, denkkwaliteit, concentratie en luistervaardigheid in andere lessen. Leraren meldden dat de kinderen bovendien doelmatiger werken en dat ze autonomer en beter leren.”

Havo- en vwo-leerlingen krijgen al filosofie op school. Waarom krijgen vmbo’ers het nog niet aangeboden?

“Het komt denk ik voort uit een gevaarlijk misverstand dat vmbo’ers doeners zijn en havisten en vwo’ers denkers. Dat onderscheid kun je niet zomaar maken: doeners moeten ook nadenken en denkers moeten net zo goed ook dóen. Iedereen moet kunnen nadenken, ongeacht leeftijd en niveau, en een kapper of stukadoor krijgt net zo goed als een huisarts te maken met ethische dilemma’s. Thecla Rondhuis heeft onder basisschoolleerlingen van groep acht onderzoek gedaan naar wat ze ‘filosofisch talent’ noemt. Er zat niet zoveel verschil in talent tussen leerlingen met een vwo-advies en toekomstige vmbo’ers. In de tweede klas van het middelbaar onderwijs was dat verschil er duidelijk wel. Hierna gaan de jongeren zelf helaas al snel geloven dat ze nu eenmaal niet zo goed kunnen denken. Kinderen moeten dus uitgedaagd worden. We hebben daarom in Groningen een pilot gedraaid op twee middelbare scholen, waarbij een vmbo-docent en een leraar filosofie samen filosofielessen aanboden.”

Wat zijn de resultaten?

“Ook vmbo’ers kunnen heel goed filosoferen. Kies wel voor een thema dat aansluit. ‘Gaat het nu alweer over vrijheid?’ verzuchtten jongeren op een bepaald moment. Dat vonden ze maar saai en abstract. Op het moment dat we het terugbrachten tot een uitdagende stelling zoals ‘mag iedereen kinderen krijgen?’, kregen we heel interessante gesprekken: iedereen kende wel een gezin met alcoholische ouders of andere problemen.”

Hoe kan filosofie zich als basisvaardigheid over heel Nederland verspreiden?

“We zijn bezig met een lespakket waarmee filosofiedocenten op het vmbo kunnen lesgeven. Maar het is ook mogelijk dat andere vakdocenten worden bijgeschoold als filosoof. De tijd is rijp voor een vaste plek voor filosofie op school: de onderwijsverplichtingen rond burgerschap kunnen heel goed met filosofie worden ingevuld en het Ministerie van Onderwijs en de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie zijn enthousiast. De VFVO, de Vereniging voor Filosofiedocenten Voortgezet Onderwijs, is dat uiteraard ook. Zij helpen iedere schoolleider en leerkracht die belangstelling heeft graag op weg.” Meer info: vfvo.nl.  

Dit artikel is verschenen in PrimaOnderwijs nr. 1 'Basisvaardigheden'