Opbrengstgericht burgerschapsonderwijs: een manier om aan de wettelijke opdracht te voldoen

Een project over de democratische rechtsstaat hier, een leerlingenraad daar: de invulling van burgerschapsonderwijs in Nederland is heel vrij. De wettelijke opdracht uit 2021 om ‘actief burgerschap en sociale cohesie’ te bevorderen, geeft scholen meer richting, net als de onlangs gelanceerde conceptkerndoelen. Maar van een samenhangend en doelgericht aanbod op scholen is nauwelijks sprake, concludeerde de inspectie in schooljaar 2023-2024. Hoe pak je dit als school aan?

Activiteiten zijn nog te weinig aan concrete leerdoelen gekoppeld, ervaart ook Lianne Hoek, expert burgerschapsonderwijs en universitair docent aan de Universiteit van Amsterdam. “Welke leerdoelen streven we na, hoe willen we die bereiken en hoe weten we of dat gelukt is? Belangrijke voorwaarden voor goed onderwijs, die in de praktijk vaak ontbreken bij burgerschap.” Ze pleit voor een opbrengstgerichte aanpak om het voor scholen makkelijker te maken om doelgericht, samenhangend en herkenbaar te werken. 

Geen extra werk voor scholen 

Zo’n aanpak is niet nieuw in het onderwijs. Maar bij burgerschap vinden scholen dat best spannend, merkt Lianne. Want hoe kun je beoordelen wat goed en fout is? “Een harde norm stellen is lastig. Bij burgerschap draait het meer om het zoeken naar een gemeenschappelijke consensus. Iedereen zal het bijvoorbeeld eens zijn dat er voor discriminatie geen plek is in het onderwijs.” Een goed vertrekpunt is het formuleren van een duidelijke visie op burgerschap. “Om niet te verzanden in dit proces, raad ik scholen aan om daarnaast direct aan de slag te gaan met concrete leerdoelen. Wat willen we dat leerlingen aan het einde van groep 8 kennen, kunnen, vinden of denken?

Een voorbeeld is dat je zou willen dat leerlingen kennis hebben over democratische besluitvorming. Dit leerdoel geeft een goede richting aan hetgeen je in het curriculum aanbiedt. Daarna beoordeel je de resultaten en evalueer je het gehele proces. Een opbrengstgerichte aanpak is te vergelijken met een PDCA-cyclus (plan, do, check, act). Veel scholen zijn al gewend om zo te werken. 

Meer samenhang creëren  

Dit was ook het uitgangspunt van Nafiesa Oemed, directeur van openbare basisschool De Klimop in Den Haag, toen ze afgelopen schooljaar samen met haar team het beleid van burgerschap onder de loep nam. “Onze leerlingen komen uit diverse culturen, maar ook uit diverse sociale kringen en landen. Wat zijn hun rechten en plichten in Nederland? Hoe werkt de Nederlandse democratie en het Nederlandse rechtssysteem? Met 65 verschillende nationaliteiten op onze school staat goed burgerschapsonderwijs hoog op onze agenda.”

Op De Klimop werken ze al jaren met de methodes van de Vreedzame School en Blink. Ze wilden onderzoeken hoe ze nóg beter aan konden sluiten bij wat de wet van hen vraagt. Nafiesa: “Om het team optimaal te ondersteunen huurde de Klimop Fawaka Wereldburgerschap in. 75 procent bleek al dik in orde. Alleen een gezamenlijke visie op burgerschap ontbrak. Uit de nieuwe visie rolde een burgerschapskalender, en een beleidsplan burgerschap, zorgvuldig samengesteld door Fawaka, de directie en Rahila Maddoe, burgerschapscoördinator en leerkracht van groep 7. Ook het bestuur van De Haagse Scholen zette burgerschap prominent op de agenda. Juf Rahila: “De conceptkerndoelen vormden een belangrijke basis voor de invulling van ons beleid, door bijvoorbeeld expliciet te focussen op onderwerpen als het leren respecteren en omgaan met verschillen in godsdienst, levensovertuiging, afkomst, geslacht, en seksuele gerichtheid. De belangrijkste thema’s hebben we uitgelicht in een burgerschapskalender.” 

Van visie naar leerdoelen 

De kalender biedt De Klimop een mooie houvast voor de invulling van de leerdoelen. De leerdoelen zorgen op hun beurt voor meer samenhang in het aanbod. Er is bijvoorbeeld een leerdoel gericht op sociale cohesie en participatie, waarin leerlingen leren samen te werken en deel te nemen aan de gemeenschap. Dit houdt in dat ze competenties ontwikkelen om actief en verantwoordelijk deel te nemen aan een diverse samenleving, zoals bij de Vreedzame School, waar conflictoplossing en het voeren van dialoog centraal staan. Juf Rahila: “Wij willen van onze leerlingen vreedzame en kritische wereldburgers maken, die hun stem mogen laten horen en breed kunnen denken over alle culturen heen. De kalender zorgt dat leerkrachten aan dezelfde burgerschapsdoelen aandacht besteden, schoolbreed en in ieder vak. Want een burger ben je overal en altijd.” 

Leerresultaten meten 

In een opbrengstgerichte aanpak, zoals De Klimop voor burgerschap heeft doorgevoerd, kun je de opbrengsten van de leerdoelen op twee manier meten: de gestandaardiseerde en de niet-gestandaardiseerde manier. De Klimop maakt onder meer gebruik van het instrument Burgerschap Meten van Rovict om de burgerschapscompetenties van leerlingen in groep 6, 7, en 8 te evalueren. Dit is een gestandaardiseerde vragenlijst waarmee je inzicht krijgt in de sociale en maatschappelijke competenties van leerlingen. Tijdens maandelijkse bijeenkomsten met het kernteam ‘Wereldburgerschap en gedrag’ worden de uitkomsten van de metingen besproken en de kwaliteit van het onderwijs geëvalueerd. Ook voor ouders is duidelijk hoe hun kinderen aan de verschillende leerdoelen hebben gewerkt. In iedere klas hangen werkstukken van het Blink-programma, en in de centrale hal is er een Vreedzame School-muur waarop leerlingen zichtbaar hun werk tentoonstellen. Nafiesa: “Door deze zichtbaarheid zorgen we niet alleen voor betrokkenheid, maar ook voor een stukje bewustwording. En dat maakt de driehoek des te sterker.” 

Kader:

Leerdoelen, aanbod en inzicht in resultaten vormen de belangrijkste ingrediënten van opbrengstgericht burgerschapsonderwijs. Meer informatie over hoe je een opbrengstgerichte aanpak implementeert, handvatten uit onderzoek en praktijkvoorbeelden vind je op: https://www.onderwijskennis.nl/themas/burgerschap-van-wettelijke-taak-tot-uitvoering. Onderdeel van een compleet dossier Burgerschap, te vinden op https://www.onderwijskennis.nl/burgerschap.