Maak basisvaardigheden Nederlands belangrijker maar verlies niet de vakinhoud

“Onderwijs in basisvaardigheden kan de rode draad zijn die alle vakken met elkaar verbindt. Het huidige schoolsysteem is erg verkaveld en de basisvaardigheden worden voornamelijk bij het vak Nederlands geparkeerd. Dat gaat ten koste van de vakinhoud”, vindt professor doctor Mathijs Sanders, hoogleraar Moderne Letterkunde aan Rijksuniversiteit Groningen. “Je amputeert een deel van het vakgebied Nederlands als je alleen op basisvaardigheden gaat zitten.”

“Nederlands staat nu teveel in dienst van andere vakken. Leerlingen leren vooral correct spellen, hoe ze grammatica moeten gebruiken en hoe ze een gestructureerde tekst moeten maken. Vaardigheden die ook in andere vakken toegepast worden. Maar Nederlands is veel breder, het omvat taal, cultuur en communicatie in de breedte.” 

Sanders vreest dat de vakinhoud – denk aan cultuur, literatuur en bijvoorbeeld taalkunde - steeds verder verkleint. “Ook op het Centraal Schriftelijk Eindexamen zie je de dominantie van tekstverklaring en het leggen van tekstverbanden. Gelukkig zie ik op scholen al wel wat verandering.”
Dat de basisvaardigheden belangrijk zijn, erkent Sanders. “Je ziet in overheids- en gezondheidscommunicatie wat er fout kan gaan als deze vaardigheden 
niet op orde zijn. Ik spreek regelmatig studenten die een juridische opleiding doen. Die hebben een goede juridische basiskennis, maar talig blijven ze soms moeilijk overeind. Communicatie met cliënten is echter een essentieel onderdeel van de opleiding. Als het tijdens de studie pas voor het eerst aan bod komt, 
is het eigenlijk te laat.” 

Daarom ziet hij de basisvaardigheden graag terugkomen in alle vakken als een soort integrale benadering. “Het is veel effectiever wanneer leerlingen een uitgangspunt krijgen als ‘ik heb een economieprofiel en taal is daar een essentieel onderdeel van’. De basisvaardigheden, maar ook het goed kunnen schrijven en correct kunnen spellen kunnen in het hele curriculum systematisch aan de orde komen, getoetst en gehandhaafd worden. Daarmee maak je de basisvaardigheden belangrijker. Ook zie ik graag communicatieve vaardigheden zoals argumentatie-theorie terugkomen in het schoolcurriculum.” 

Sanders vergelijkt het graag met wat docenten op academisch niveau doen: “Wij kijken naar de leerdoelen van de propedeuse en bepalen dan 
wie wat ‘catert’. Hierdoor is er minder verkaveling qua vakken. We brengen ook niet alle vaardigheden in één vak onder.” Hij benadrukt wel dat je 
dat alleen maar voor elkaar krijgt als team of vakgroep. “Dat vraagt veel overleg.”

Mathijs ziet dat er binnen lerarenopleidingen een andere wind begint te waaien. “Daar zie ik al wat veranderen richting een meer integrale aanpak en de keuze voor meer vakinhoud. Hierdoor zie ik ook regelmatig dat recent afgestudeerden dankzij de visie die ze hebben, sneller een functie als bijvoorbeeld teamleider hebben.” 

De ruimte die dan zou vrijkomen binnen het vak Nederlands zou Sanders graag willen benutten voor verbreding in literatuur, communicatie en taalontwikkeling. “Niet dat deze onderdelen specifiek bijdragen aan de ontwikkeling van de basisvaardigheden, maar als je jonge mensen wilt interesseren voor een taal- of cultuuropleiding, moet je meer doen dan de basisvaardigheden trainen. Overigens zie ik dat veel docenten proberen hun best te doen om het vak te verbreden. Maar als de uren niet toenemen en je moet binnen Nederlands ook de basisvaardigheden onderwijzen, dan moet er iets uit, dat is vaak de vakinhoud.”

“Leerlingen die belangstelling hebben voor rap, poëzie en dergelijke moet je wakker maken. Deze leerlingen kunnen bijvoorbeeld ook interesse krijgen in andere aspecten van taal, zoals taal- en spraakstoornissen. Binnen ons vakgebied is dat een belangrijk onderzoeksterrein. Neem bijvoorbeeld afasie of het vermogen om ironie te begrijpen. Zulke onderwerpen zetten hen op een ander spoor van taal, waar bovendien een hele wereld van kennis achter ligt. Leerlingen die een medische belangstelling hebben kunnen zich daarmee verbinden, evenals leerlingen met een talige interesse. Ik hoop dat die leerlingen zien dat ze een gemeenschappelijke interesse hebben. Ook dat past bij een integrale aanpak. We denken veel te veel in gescheiden vakken. Neem het klimaatprobleem, dat is een integraal probleem. Dat is niet alleen biologie en ecologie. Ik zie het gebrek aan basisvaardigheden ook als een integraal probleem. 

Andere aspecten van de vakinhoud zijn bijvoorbeeld vragen als ‘hoe komt het dat mensen elkaar kunnen begrijpen’? Daar heb je een stukje cognitie te pakken en een groot medisch, maatschappelijk en wetenschappelijk thema. En taal is ook: ‘Hoe kan het dat een kind van 5 geen verschil kan maken tussen een leugentje om bestwil en een ironische opmerking en een kind van 9 wel, mits die een nominale cognitieve ontwikkeling heeft’. Je moet kinderen gunnen 
om over zulke onderwerpen iets te weten te komen.

Als het gaat om de cultuurkant kan verbreding eveneens nieuwe inzichten opleveren. “Soms krijg ik de opmerking: ‘is dit ook Nederlands?’. Ik heb nu een project met tweedejaars studenten. Dat gaat over de culturele en literaire verbeelding van het waddengebied. Denk daarbij aan vragen als ‘wat voor taal gebruik je om over zo’n ecologisch gebied in literatuur of zakelijke teksten te schrijven?’. Neem bijvoorbeeld de Japanse oester. Hoe presenteer je zo’n dier? 
Welke beelden gebruik je? Kinderen zijn goed in staat om daarover na te denken en om de consequenties van beeldspraak te ervaren. Zulke onderwerpen hoeven niet ten koste te gaan van basisvaardigheden, die maken daar deel van uit.”

Wat kunnen docenten en leerkrachten zelf doen?

Iets dat docenten en leraren doen, is goed kijken naar de inhoud van een ‘begrijpend lezentekst’: “Als je alleen al zou zorgen dat die teksten ergens over gaan. Denk aan wetenschappelijke en maatschappelijke kwesties die ook in andere vakken behandeld worden. Dan kun je daarover ook met leerlingen in gesprek gaan. Het ergste dat ik heb gezien, was een tekst over het gebruik van klittenband, waarin leerlingen tekstverbanden moesten aanbrengen. De opdracht was ‘zoek alinea’s en signaalwoorden’, de inhoud deed er niet toe. Ik vind dat je het dan uit elkaar trekt: links heb je de basisvaardigheden en rechts niks.” 

Grote wetenschappelijke thema’s

“Ook literatuur heeft tegenwoordig een ander karakter. Het gaat meer over actuele maatschappelijke kwesties. Ik denk aan klimaatfictie, toekomstromans of 
politieke poëzie. Veel docenten doen daar al wat mee, maar dat kan meer. Een goed voorbeeld is de Inktaap, een literaire scholierenprijs waar leerlingen individueel of als groep aan mee kunnen doen. De shortlists van Nederlandse prijzen worden door leerlingen gelezen en zij komen dan met een eigen shortlist. 

Ze gaan met andere scholieren over boeken in debat en werken toe naar een prijsuitreiking voor een winnend boek. Op sommige scholen mogen leerlingen daar hun leeslijst op aanpassen. Daar mogen dan die shortlistboeken op in plaats bijvoorbeeld van De Aanslag van Harry Mulisch.” 

Mathijs besluit en nuanceert: “Ik realiseer me dat ik een schipper aan wal ben. Ik geef enkel gastlessen dus mij past bescheidenheid. Ik zie bij docenten 
zoveel creatieve energie. Maar ze moeten ook vanuit schoolbesturen ruimte krijgen. Het schoolvak Nederlands is zo volgepropt dat kans op verdieping ontnomen wordt. Het is een fors beroep geworden, en ik heb daar heel veel respect daarvoor. Maar laten we zorgen dat die mensen de ruimte hebben om die vakinhoud uit te voeren.”  

Dit artikel is verschenen in PrimaOnderwijs nr. 1 'Basisvaardigheden'