Burgerschap ‘meten’, hoe doe je dat?

Scholen moeten de opbrengst van hun burgerschapsonderwijs inzichtelijk maken. Maar met kennis toetsen over de rechtstaat of het parlement ben je er niet. Burgerschap gaat ook over houding en vaardigheden. Kun je burgerschap dan eigenlijk wel meten? En zo ja, hoe doe je dat?

Regels om de leeropbrengsten van burgerschapsonderwijs te monitoren, zijn er eigenlijk niet. De overheid zegt dat scholen met burgerschapsonderwijs aan de slag moeten en dat ze moeten laten zien wat daarvan de leeropbrengsten zijn. Maar hoe: dat mogen scholen zelf bepalen. En dat is meteen de reden waarom veel scholen ermee worstelen. Want hoe doe je dat dan? Burgerschap is geen rekenen, waar je aan de hand van toetsresultaten bepaalt of een leerling de stof onder knie heeft. Burgerschap gaat over kennis én over houding en vaardigheden. Maar die laatste twee in kaart brengen, is ingewikkeld.

Er zijn verschillende manieren om burgerschap te ‘meten’, of observeren, al staat de ontwikkeling ervan nog in de kinderschoenen. ‘Burgerschap Meten’ is een gestandaardiseerde instrument waarmee je de burgerschapscompetenties in het domein burgerschap in kaart kunt brengen. Daarnaast kun je gebruik maken van een Rubric, dat kan helpen prestaties en vaardigheden te beoordelen en van feedback te voorzien. Ook met de spel- en discussietool Terra Nova Minimaatschappij kun je vaardigheden van leerlingen in kaart brengen. Leerlingen kunnen verder portfolio’s maken, waarin ze ‘bewijsstukken’ stoppen van hun opgedane vaardigheden en competenties op het gebied van burgerschap.
Esther van den Berg, adviseur bij het Expertisepunt Burgerschap, noemt deze voorbeelden, maar vindt ze afzonderlijk nog niet afdoende. “Het zijn goede initiatieven, maar zijn niet compleet. Je brengt daarmee vaak maar een klein stukje in kaart van waar burgerschap over gaat. Je kunt wel een en ander combineren.”

Context

Veel hangt volgens Van den Berg af van de context van de school. “Wij begeleiden scholen bij het vormgeven van burgerschapsonderwijs en evalueren is daar een onderdeel van. Dus gaan we kijken: wat is je visie, welke opvattingen zijn er over leren, wat is je onderwijsconcept en welke doelen stel je? Als school kun je kiezen voor een gestandaardiseerd model, zoals Burgerschap Meten. Daarmee kun je vergelijken met andere scholen, wat ook waarde en gespreksstof kan opleveren. Maar je kunt bijvoorbeeld ook methodetoetsen gebruiken. Of een en ander combineren met eigen observatie van leerlingen en bijvoorbeeld een portfolio. Wij zeggen niet wat het beste is, maar begeleiden scholen om daar kritisch over na te denken en vragen alleen: wat wil je bereiken, wat is je onderwijsvisie, hoe kijk je naar je eigen schoolpopulatie en wat hoort daar dan bij?”

Van den Berg tipt dat je het best zo dicht mogelijk bij de realiteit van je eigen school kunt blijven. “Als je bijvoorbeeld in je onderwijs al gebruik maakt van leerling gesprekken of van mooie portfolio’s, dan kun je je afvragen: wat heb ik dan nog meer nodig om te bepalen of ons burgerschapsonderwijs voldoet? Maar ben je een echte kennisschool, waarbij houding en vaardigheden later komen, dan kun je starten met methoden om die kennis te toetsen.”

Dashboard

Aan het genoemde instrument Burgerschap Meten gingen jaren van onderzoek vooraf door de Universiteit van Amsterdam en is sinds 2023 beschikbaar voor scholen. Het is een meetinstrument op basis van wetenschap, zegt Jeroen Sjerps van Rovict, een ict-dienstverlener die Burgerschap Meten samen met de universiteit ontwikkelde. “Het brengt competenties in kaart van het domein burgerschap en richt zich niet alleen op kennis (wat zijn je grondrechten?), maar ook op houding en vaardigheden waar het gaat om democratisch handelen, omgaan met verschillen, omgaan met conflicten et cetera. Het instrument is bedoeld voor groep 7 en 8 in po, voor speciaal onderwijs, en voor de eerste drie leerjaren in het vo. Nadat de leerlingen alle vragen hebben ingevuld, krijgt de school een dashboard met de resultaten, onder meer op groepsniveau. Doel is dat je aan de hand van data opnieuw kijkt naar je visie op burgerschap, je leerdoelen en je lesaanbod. Indien nodig stel je dat bij.”

Maar het blijven cijfers, momentopnamen. Een kind kan in een bepaalde context heel anders handelen, zoals op het schoolplein, dan het heeft aangegeven tijdens zo’n meting. Sjerps: ”Dat een leerling in verschillende situaties soms anders reageert, dat is helder. Maar je kunt je afvragen in hoeverre het resultaat van de meting kan worden toegeschreven aan de inspanning van de scholen. Leerlingen leren ook thuis of bij een vereniging. Belangrijk voor een school is dat die zicht heeft op hoe de competenties ervoor staan en dat ze op basis daarvan hun onderwijs kunnen bijstellen.”
Sjerps geeft toe dat er natuurlijk ook andere manieren zijn om burgerschap te meten. Zoals een portfolio, of Rubrics. “Maar dat is op kindniveau en geeft niet alle competenties weer. En de verantwoordelijkheid voor het beleid ligt bij het bestuur, die zie ik nog niet drieduizend 3000 rubrics of portfolios controleren en daar een overzicht van maken.”
Ook meet het instrument niet wat je als school nog meer als doelen hebt. Bijvoorbeeld als je een groene school bent, die veel aandacht besteedt aan natuur en milieu. “De eigen doelen verschillen van school tot school. In gesprekken met scholen, geven we dus aan: met dit instrument voldoe je aan de wettelijke opdracht; je eigen doelen zou je in portfolio of Rubric kunnen stoppen.”