Reageren op antisemitisme in de klas

“Je ziet een verharding, de nuance is weg. Wij merkten op school bijvoorbeeld dat de herdenking van de Tweede Wereldoorlog dit jaar beladen was. Veel docenten geven aan dat er polariserende gesprekken plaatsvinden in de klas. Niet alle docenten voelen zich er comfortabel bij om deze gesprekken te voeren.”

Thirza van der Meer, coördinator burgerschap bij het Drenthe College en Noorderpoort, merkt een toename van antisemitische incidenten op school. Ze is niet de enige docent die haar zorgen deelt hierover. Het aantal meldingen van discriminatie van Joden nam in 2023 sterk toe op scholen meldt het CIDI. “Het aangaan van ongemakkelijke, schurende gesprekken is belangrijk. Juist binnen het onderwijs”, zegt Thirza. Wat veroorzaakt deze opleving van antisemitisme op scholen en hoe ga je hierover in gesprek met je klas? Docent Thirza van der Meer en Bart Wallet, hoogleraar Joodse studies aan de Universiteit van Amsterdam, geven handvatten.

Recente opleving antisemitisme en moslimhaat

Thirza is niet de enige docent die een toename van antisemitische uitspraken opmerkt. “Sinds 2000 zien we structureel meer antisemitische incidenten”, aldus Bart. Hij noemt verschillende oorzaken. “Na de Tweede Wereldoorlog waren de gevolgen van antisemitisme nog sterk in het collectieve geheugen, maar dit vervaagt. Jongeren hebben minder kennis over de Jodenvervolging. Ook ontstaat vaak een opleving van antisemitisme bij conflicten in het Midden-Oosten waarbij Israël betrokken is. Joden worden dan het doelwit van woede. Dit staat vaak geheel los van politieke overtuiging: of je het eens bent met de Israëlische regering wordt vaak niet in beschouwing genomen. Je bent guilty by association. Men voelt zich machteloos door alle beelden in de media, het enige wat men kan doen is mensen in de eigen omgeving die ze associëren met Israël tot doelwit maken. Dit leidt tot polarisatie in Nederland, met meer antisemitisme en negatieve beelden over moslims.”

Schoolbestuur aan zet bij antisemitisme in de klas

“Polarisatie in de samenleving zit vaak in bubbels. Maar in het onderwijs komen al deze bubbels samen. Dat maakt de rol van docent zo belangrijk”, zegt Bart. Thirza merkt op: “Op veel scholen is het sinds 7 oktober 2023 stil. Veel docenten durven het thema niet aan te kaarten. Dit terwijl er over de oorlog in Oekraïne veel gesproken werd. Studenten voelen zich hierdoor niet gehoord, want zij willen praten over het conflict in het Midden-Oosten. Dit vergroot een gevoel van ongelijkheid. Er is een schoolbestuur nodig dat het gesprek faciliteert en zegt: ‘Antisemitisme heeft hier geen plek. Islamofobie heeft hier geen plek.’ Dit gesprek blijft vaak uit in de docentenkamer, terwijl van docenten wel wordt verwacht dat ze dit onderwerp in de klas bespreken. Hier moet meer ruimte voor worden gecreëerd door het schoolbestuur. Er zijn organisaties, zoals de Anne Frank Stichting, die trainingen geven over het voeren van schurende gesprekken en er is veel gratis lesmateriaal en achtergrondinformatie beschikbaar.” Daarnaast stelde het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap een Handreiking voor scholen voor het omgaan met antisemitische incidenten op. 

Wat is antisemitisme?

Bart Wallet legt uit hoe je antisemitisme kunt herkennen: “Antisemitisme bestaat uit verhalen die vanaf de late oudheid tot nu zijn opgebouwd. Het bestaat uit een repertoire van anti-Joodse beelden, overtuigingen en stereotypen. Deze beelden vormen als het ware een bril waardoor mensen naar Joden kijken. Ze worden van generatie op generatie doorgegeven en zijn ongemerkt deel geworden van ons collectieve geheugen. Antisemitisme is een silent sleeper: het blijft sluimeren tot een crisis uitbreekt, zoals een economische crisis of de coronacrisis. Mensen voelen zich dan machteloos en grijpen naar bekende, simplistische verklaringen, zoals stereotypen over Joden en geld of de complottheorie dat Joden de touwtjes in handen zouden hebben. Dan is er sprake van een duidelijke vijand en dit maakt de complexe werkelijkheid weer wat eenvoudiger.”

Maak een duidelijk onderscheid

Om docenten te ondersteunen bij het bespreken van antisemitisme, ontwikkelde de Anne Frank Stichting de interactieve les ‘Ontmoet Robin en Wael’. Studenten bekijken video’s met de persoonlijke verhalen van Robin, een Joodse Nederlander, en Wael, een Syrisch-Palestijnse vluchteling in Berlijn. Ze vertellen beiden hoe anderen hen de schuld geven voor een conflict waar zij niets aan kunnen doen. Dit helpt studenten inzien dat individuele Joden niet verantwoordelijk zijn voor het beleid van de regering van Israël. Thirza: “Studenten kunnen dit onderscheid vaak niet goed maken. Het helpt om dit aan het begin van een gesprek te verduidelijken, dan kan je hierop teruggrijpen op het moment dat er spanning of emotie in het gesprek komt.” Bart voegt toe: “Maak met je studenten duidelijk onderscheid tussen Israël en Joden, en Palestijnen en moslims. Erken samen dat mensen zich op verschillende manieren verbonden voelen met groepen in het Midden-Oosten, maar benadruk dat we uiteindelijk behoren tot de Nederlandse samenleving. We moeten iets van afstand inbouwen en studenten helpen beseffen dat we het hier in Nederland met elkaar moeten rooien.”

Mediawijsheid en desinformatie

“Op social media verschijnen veel antisemitische beelden, vaak zonder dat je het doorhebt. Je moet studenten leren deze negatieve stereotypen te herkennen. Mediawijsheid is hierin cruciaal”, vervolgt Bart. Hij ziet de opkomst van social media als een van de oorzaken van de toename van antisemitisme sinds 2000. Dat was voor hem de reden om mee te werken aan een TikTok-serie van de Anne Frank Stichting met korte video’s over antisemitisme, die gebruikt kunnen Wael worden als gespreksstarter in de klas. Thirza besteedde aandacht aan mediawijsheid om antisemitische complottheorieën aan te pakken. “Ik vraag studenten waarom ze bepaalde ideeën hebben en waar ze die vandaan halen. Waarom omarm je de ene theorie wel en de andere niet? Vaak komt dan uit het gesprek naar voren dat studenten in een bepaalde bubbel zitten, het algoritme laat ze steeds dezelfde content zien. Het is daarom lastig om een discussie op basis van feiten te voeren, omdat je merkt dat studenten deze niet altijd meer erkennen. Daarom breng ik het gesprek terug naar de student zelf, zo leren ze te reflecteren en kritisch naar informatie te kijken.”

Positief perspectief bieden

“We praten vaak over Joden in de context van de Holocaust, antisemitisme of het conflict in het Midden-Oosten. Dit heeft als gevolg dat er in de klas vaak alleen gesproken wordt over hoe Joden verschillen van de rest van de samenleving. Dit creëert een gevoel van afstand. Ik denk dat het heel belangrijk is om ook te laten zien dat Joden Nederland en Europa mede hebben gevormd en onderdeel zijn van de Nederlandse cultuur.” Bart is positief over initiatieven die Joodse verhalen de klas inbrengen. “Veel kinderen hebben nog nooit Joden ontmoet, dat maakt het makkelijker om gekke dingen te geloven over Joden. Dus het tonen van persoonlijke verhalen en persoonlijke contacten wil ik erg stimuleren. Dan zien studenten dat Joden normale mensen zijn en dat de stereotypen onzin zijn.” Ook Thirza benadrukt het belang van het bevorderen van inleving door het tonen van persoonlijke verhalen, zoals die van Robin en Wael. “Studenten kunnen het best empathie voelen op het moment dat ze zich met iemand kunnen identificeren. Onbekend maakt onbemind. Het helpt daarom om te luisteren naar echte verhalen in de klas.”

Interactieve les: ‘Ontmoet Robin en Wael’

Robin is een Joodse Nederlander en Wael is een Syrisch-Palestijnse vluchteling die in Berlijn woont. Beiden delen hun verhaal op video. In deze digitale les ontdekken studenten via vragen en opdrachten de overeenkomsten en verschillen tussen hun verhalen. Door te luisteren naar de ervaringen van jongeren met antisemitisme of andere vormen van discriminatie, creëer je op een veilige manier ruimte voor de pijn van jongeren die zich om een andere reden gediscrimineerd of buitengesloten voelen. Vaak begrijpen jongeren de situatie van Joden die antisemitisch bejegend worden beter als ze het aan hun eigen ervaringen kunnen relateren. Op deze wijze kun je het gesprek starten over de impact van antisemitisme en moslimhaat op leeftijdsgenoten.

Wil je studenten op laagdrempelige wijze meer leren over antisemitisme? Bekijk samen de TikTok-serie ‘Ask the Expert’ waarin Bart Wallet uitleg geeft aan jongeren. Ook andere belangrijke thema’s, zoals vooroordelen, discriminatie en het belang van democratie komen in deze serie aan bod. Zowel de digitale les als de TikTok-serie zijn ontwikkeld door de Anne Frank Stichting.