‘Leren schrijven kan veel beter én handiger': de vijf stappen in het proces

Met name mbo-studenten komen door hun studie op werk- en stageplekken waar hun productieve taalvaardigheid, zowel mondeling als schriftelijk, van belang is. Of ze nu een schriftelijke patiëntoverdracht moeten doen in de zorg, een werkinstructie moeten geven aan een collega in een autobedrijf of ouders informeren over hun kind in het kinderdagverblijf: het is belangrijk dat het bericht duidelijk en zorgvuldig is. “Echter is schrijven als onderdeel van taalvaardigheid in onderwijs lang een ondergeschoven kindje geweest”, vertelt adviseur, trainer en coach Els Loman.

Inmiddels is bekend dat de taalbeheersing in Nederland er niet goed voor staat. Dat blijkt ook uit het veelbesproken PISA-onderzoek. Volgens Els zijn er meerdere redenen waardoor dit is ontstaan, zoals de veranderde thuissituatie. “Er ligt minder vaak een krant op tafel waardoor minder vaak gesproken wordt over bijvoorbeeld een kop of onderschrift. Hierdoor missen kinderen en jongeren in een vertrouwde omgeving vaker talige interactie, terwijl dat bijdraagt aan de ontwikkeling van de taalvaardigheid. Verder wordt actieve taalinteractie niet genoeg gestimuleerd op school. Dat komt omdat er veel gefocust wordt op toetsvaardigheid. Hierdoor gebruiken mbo-studenten taal vaak niet ontspannen omdat ze denken dat er consequenties aan zitten.”
Dit geldt met name voor het schrijfonderwijs, vindt Els. Ze hoort studenten en docenten vaak zeggen dat schrijven intensief is. “Daar ben ik het mee eens, dus ik adviseer om er de tijd voor te nemen. Schrijven is een complexe vaardigheid omdat het uit verschillende vaardigheden bestaat, denk aan lezen, plannen en formuleren.”

Vervolgens krijgen studenten nu wel de opdracht om een werkstuk of stageverslag te schrijven. Loman: “Vaak hebben ze geen idee hoe en waar ze moeten beginnen omdat er weinig aandacht is voor het gehele schrijfproces. Daardoor schrikken studenten van de complexiteit en hebben het gevoel dat ze het niet kunnen. Daarbij zie ik dat ze in verslagen veel praattaal gebruiken -denk aan ‘ik vond het wel leuk’-, maar dat past minder in een stageverslag waarin formeel taalgebruik gangbaar is”.

Taal als voorwaarde, middel en doel 

“Toch houden studenten wel van schrijven”, oppert ze. “Kijk maar hoe ze onderling schrijven op sociale media. Alleen vinden ze langere en formelere teksten ingewikkelder. Het schrijven kan echter ook bij eenvoudige opdrachten geoefend worden. Ook in een kort bericht moet de juiste info staan en een begrijpelijke boodschap overgebracht worden. Aangezien schrijven een complexe en procesgerichte vaardigheid is, is het beste deze gefaseerd te benaderen, geeft Els aan. Gelukkig is deze benadering jaren geleden al als een effectieve aanpak aangetoond door onder andere dr. Mariëtte Hoogeveen van SLO. In ‘Focus op het schrijfproces’ beschrijft Els deze vijf fases in een procesgerichte schrijfdidactiek. 

Oriëntatiefase

De oriëntatiefase is de fase van ideeën opdoen, die afgesloten wordt met een schrijfplan. Tijdens deze fase wordt het brein van de student flink aan het werk gezet. Studenten worden uitgedaagd om te gaan associëren en om na te denken over het schrijfdoel en de tekstsoort.  Belangrijk is dat de context en de bedoeling van de schrijfopdracht vooraf verrijkt wordt met eigen achtergrondkennis, beelden en woorden. Het schrijfplan dat uit de oriëntatiefase volgt is als een leidraad, de onderlegger voor het vervolg van het schrijfproces. In oriëntatiefase laat je als docent bijvoorbeeld mentorteksten die al klaar zijn zien. 
Door het beoordelen van deze teksten door de studenten, leren ze wat een tekst goed maakt. 

Tip: laat studenten ook ChatGPT gebruiken om informatie te verzamelen of ideeën op te doen over het onderwerp waarover ze gaan schrijven of hun schrijfopdracht: dat zet hun brein extra aan. 

Opdrachtfase

“In deze fase geeft de docent een helder schrijfdoel aan.  De docent geeft dan ook aan wat de beschikbare tijd is en legt uit aan welke beoordelingscriteria de schrijfopdracht moet voldoen. Laat de student ook zelf aangeven of een rubriek noemen waarin hij of zij zich wil verbeteren. Dat maakt de student meer eigenaar van het schrijfproces. Het ervaren van meer eigenaarschap in de fases van het schrijfproces versterkt hun zelfregulerend vermogen. Ik adviseer om er een keuze-element toe te voegen. Denk aan keuze in het schrijfdoel, de lezer of tekstsoort zodat het dicht bij hen staat omdat schrijfopdrachten van betekenis moeten zijn uit de relevante praktijk. Laat hen bijvoorbeeld een brief/mail schrijven naar de directie voor meer vega-snacks in de kantine of de school stimuleren om zonnepanelen op het dak te plaatsen. Of laat ze zelf een beroepsgericht onderwerp kiezen dat gekoppeld is aan hun opleiding.”    

Schrijven zelf

“In deze fase gaan de studenten aan de slag met de opdracht zelf. Belangrijk in dit stadium is dat de student ondersteuning kan krijgen van de docent. 
Als je in elke fase hulp biedt, en de student weet dat er hulp voorhanden is, voorkom je dat studenten vastlopen of blokkeren. Door veiligheid te bieden stagneert het denkproces minder snel.”

Revisiefase

De revisiefase is misschien wel de meest spannende fase voor de student. Hierin worden hun voorlopige versies gedeeld en besproken. Vraag alle studenten om bijvoorbeeld bij elke versie van de medestudent een plus en een delta te plaatsen: dus wat er al goed is en waarmee deze versie nog beter kan worden. Als docent doe je de bespreking van de eerste versie van het schrijfproduct dus niet zelf, maar je regisseert hoe ze elkaars schrijfproducten beoordelen. Door het werk van medestudenten te lezen, leren de studenten beter hun eigen werk op waarde in te schatten. Deze fase vraagt veel tijd maar het leerrendement is ook heel hoog. Daarna gaat de student met de opmerkingen aan de slag om op basis hiervan een nog betere versie te maken. 

Publicatiefase

Als laatste wordt gekeken naar de lay-out, de opmaak, spelling, enzovoort. Denk aan het gebruik van een spellingscontrole en aan het gebruik van de witruimte om het prettig leesbaar te houden. In deze fase ligt het accent op de beoogde lezer. Het is fijn als het eindproduct ook daadwerkelijk wordt gelezen of gepubliceerd door b.v. de directie van de school of de loopbaanbegleider.  

Kun je hier ook nog op het mbo aan beginnen? Els: “Het brein is plastisch. Ook tijdens de mbo-opleiding kun je nog veel taal en vaardigheden ontwikkelen. Spreek het vertrouwen uit in de student. Een student moet het gevoel krijgen dat hij of zij bewust keuzes kan maken tijdens het vijf-fasen proces en dat daarbij hun eigen denk- en taalvaardigheid ertoe doet. 
Taal speelt een grote rol in contact met ouders, collega’s en stagebegeleiders, oftewel mensen met wie ze een belangrijke band hebben. Daarom is ook 
de talige interactie in een vertrouwde omgeving, die tegenwoordig onder druk staat, zo essentieel. Door je met schrijven bezig te houden verbeter je zowel de taalvaardigheid van de studenten als ook hun zelfregulerend leren. Zo zie je dat verschillende vaardigheden van de opleiding terug kunnen komen 
in een schrijfopdracht.”  

Over Els Loman

Els werkt als adviseur, trainer en coach bij CPS. Zij ondersteunt scholen, opleidingen en besturen in het verbeteren van de onderwijskwaliteit. Zij denkt en werkt integraal en verbindt daarbij theorie, praktijk en beleid, met name op het gebied van taal en leren en taalbeleid en schoolontwikkeling. Meer weten over Els of wat zij schrijft? www.cps.nl/taal-vo
https://www.linkedin.com/in/els-loman-10517619/